Suo Gân

(Llun gan stivoberlin ger Flickr)

[See below for English] Dyma gân prydferth sydd, fel Y Deryn Pur, wedi ei fabwysiadu gan y genre classurol a phop-classurol. Chwiliwch ar YouTube neu Spotify ac mae’r rhan fwyaf o ganlyniadau gan gorau neu cantorion fel Bryn Terfyl, Aled Jones a Charlottle Church ac mae sawl arall gan offerynnwyr, megis Elinor Bennett. Ymddangosodd y gânyn ffilm Steven Speilberg Empire of the Sun sydd wedi gwneud hi’n adnabyddus ar hyd a lled y byd. Mae hi mor boblogaidd fel gallwch clywed hi ar CD o hwiangerddi gan Fisher-Price (Tender Lullabies, 2013) a CD o ganeuon ‘Albaneg’ o’r enw Spirit of the Glen gan The Royal Scots Dragoon Guards (Universal Classics and Jazz, 2008)! Mae hi hefyd wedi trafeulu mor bell ag Ynysoedd y Philippines gyda’r Jazz-Choir of the State Children Philharmonic Society o Fanila yn dod a’r gan ‘nôl’ i Gymru wrth ei ganu yn Eisteddfod rhyngwaldol Llangollen yn 2013. Ond roedd Suo Gân yn boblogaidd yn America cyn Empire of the Sun. Gwrandewch ar y contralto Merle Alcock yn canu geiriau Saesneg ar yr alaw yn 1923 ar wefan Library of Congress yr UDA. Ar wefan cafe mudcat mae yna drafodaeth am y ffaith bod yr alaw rwan yn cael ei ddefnyddio ar gyfer emyn yn America. Mae hi weithiau yn cael ei ddrysu efo cân Nadoligaidd neu crefyddol achos mae pobl wedi defnyddio’r alaw ar gyfer geiriau newydd. Ysgrifennodd y tenor Gwyddelig John McDermott, er enghraifft, geiriau Nadoligaidd ar yr alaw.

Y Sguthan

[See below for English]

Dyma gân doniol am ddau dyn ifanc sy’n mynd allan i geisio hel adar. Mae nhw’n paratoi yn dda trwy mynd a gwn a chi efo nhw a mae nhw’n meddwl eu bod nhw wedi llwyddo i ladd rhywbeth. Mae nhw’n mynd a’r aderyn gartref ond mae gwraig y tŷ yn sylwi bod rhywbeth yn arogli’n ddrwg. Mae’n dod i’r amlwg bod yr aderyn wedi marw ers meityn a bod hi’n debyg bod a dynion wedi methu lladd unrhywbeth ar eu trip hela wedi’r cyfan!

Mae’r thema yn debyg i gân yn Saesneg rydym yn perfformio efo’r Foxglove Trio o’r enw The Three Huntsmen – y tro yma 3 helwyr Cymreig sy’n aflwyddianus gan bod nhw methu cytuno beth sy’n fwytadwy.

Mae alaw y Y Sguthan yn un hwylus a syml sy’n meddwl eich bod chi’n gallu canolbwynto ar y stori digri. Mae’r geiriau yn ffraeth a real – mae hyd yn oed geiriau Saesnegaidd megus ‘dreiaf’ a ‘bacio’ ynddi. Dyden nhw ddim yn eiriau barddol iawn, ond basech chi ddim yn credu’r stori cymaint tasu’r geiriau yn fwy sgleiniog. Mae Parti Cut Lloi yn canu ambell i frawddeg yn fwy gramedegol cywir.

Roeddwn i arfer canu’r gân yma ond dwi’n meddwl bod fy mrawd, Hedd Thomas, yn ei wneud hi’n well felly fo sy’n canu yma.

Y Deryn Pur

[Scroll down for English]

Dyma gân gydag alaw hynod o brydferth sy’n gân arall dwi’n teimlo fy mod i wedi hanner nabod erioed. Serch hyn, gwnes i ddim penderfynnu ei ddysgu’n iawn tan i mi glywed fy ffrind Caradog Williams yn chwarae ei osodiad diddorol yng ngŵyl rhyng-Geltaidd An Orient yn ôl yn 2006. Ysgrifennodd o’r geiriau yn fy llyfr bach o alawon gwerin ac es i i ffwrdd yn syth ar ôl y gŵyl i ddysgu hi.

Mae nifer fawr o fersiynnau o’r gân ar gael, o un dyn a’i gitar mewn tafarn i osodoadau mawr corawl. Y llais mwyaf adnabyddus sy’n ei ganu, am wn i, yw un Mary Hopkins. Dydw i ddim yn canu’r gân efo’r rhythm ‘syth’, traddodiadol, ond dwi’n ceisio pwysleisio darnau mwy emosiwn yn y gân.

From http://www.bbc.co.uk/nature/life/Song_Thrush

Yn y gân hon clywn rhywun – dwi wastad yn dychmygu taw dyn ifanc yn pwyso ar ei hof wrth gymryd saib o weithio’r tir yw hi – yn dweud wrth aderyn bod o wedi gweld y ferch brydferthaf erioed ond bod o angen i’r aderyn mynd a’i neges serch at y ferch. Dwi’n cymryd bod hyn oherwydd bod y bachgen yn rhy swil ond efallai mae hi oherwydd dydy o ddim yn gwybod chyferiad y ferch neu hyd yn oed ei enw. Er bod y bachgen dim wedi cyrraedd y pwynt o hyd yn oed siarad efo’r ferch mae Y Deryn Pur yn gân llon sy’n dangos bachgen sy’n hapus bod o wedi dod o hyd i rhywun gall fod yn ‘besotted’ ynddi.

Fy hoff linellau yn y gân, oherwydd bod nhw mor tyner yw: “Ac o, o’i chariad yn ffaelu a cherdded” (hynny yw, mae o’n teimlo mor ‘love sick’ fel nad ydy o hyd yn oed yn gallu cerdded) a “Ni fynswn gredu un dyn fyw nad oedd hi’n ryw angyles”.

Gwreiddiau

Mae yna llawer o ganeuon gwerin Cymraeg, fel Y Deryn Pur, sy’n ymwneud â pherson yn siarad efo aderyn. Dwi weithiau’n smalio bod hyn oherwydd fod cyn lleued o bobl yn byw yng Nghymru wledig. Ond, mewn gwirionedd, mae’r caneuon hyn yn rhan o grŵp lenyddol o ganeuon ‘llatai’ sef ble mae rhywbeth – fel arfer aderyn neu rhyw anifail arall – yn cael ei ddefnyddio fel negesydd serch. Mae llawer o gerddi cywyddwyr y 14fed ganrif, megis Dafydd ap Gwilym, yn gerddi llatai. Mae traddodiad cyffelyb yng ngwaith Trwbadwriaid Profens a Ffrainc (11fed – 13fed ganrofoedd) yn ôl Meic Stephens yn Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (Gwasg Prifysgol Cymru; 2Rev Ed edition, 1997) ac mae’n siwr fod hi’n rhywbeth sy’n dod fyny mewn traddodiadau gwerin o ddiwylliannau eraill hefyd – gadewch sylw isod os ydych chi’n gwybod mwy am hyn!

Cafodd Y Deryn Pur ei chasglu gan Miss Jane Williams (Aberpergwm) yn y 1800au cynar, mwy na thebyg yng Nglyn Nedd. Roedd hi’n rhan o’r casgliad gwnaeth rhoi’r gwobr gyntaf iddi yn Eisteddfod Hydref 1837 am “y casgliad gorau o gerddoriaeth Gymreig heb ei gyhoeddi”. Cafodd y casgliad ei gyhoeddi un 1844 fel y llyfr Ancient National Airs of Gwent and Morganwg.

Geiriau

Y deryn pur â’r adain las
Bydd i mi’n was dibrydar
O! brysur brysia at y ferch
Lle rhois i’m serch a’m hyder,
Dos di ati, dywed wrthi
Mod i’n wylo’r dwr yn heli,
Mod i’n irad am ei gwelad
Ac o’i chariad yn ffaelu â cherddad, O!
Duw faddeuo’r hardd ei llun
Am boeni dyn mor galad!
Pan o’wn yn hoenus iawn fy hwyl
Ddiwrnod gwyl yn gwylio,
Canfyddais fenyw lana’ rioed
Ar ysgafn droed yn rhodio.
Pan fe’i gwelais, syth mi sefais,
Yn fy nghalon mi feddyliais
Dyma ddynes lana’r deyrnas
A’i gwên yn harddu’r oll o’i chwmpas,
Ni fynswn gredu un dyn byw
Nad oedd hi’n ryw angyles!

Ble nesaf

Mae nifer fawr o recordiadau o’r gân ar gael ond mae’r rhan helaeth yn y genre classurol neu pop-classurol. Dwi’n teimlo efallai bod hi’n bryd i ni cantorion gwerin adennill y gân oddi wrth ein ffrindiau classurol! Dyma lle cewch clywed fersiynnau o’r gân yn cael ei ganu (mae llawer o osodiadau offerynol pleserol) mewn steil mwy gwerinol:

• Sian James, Pur, Recordiau Bos, 2000
• Pedwar Patagonia, 4 Patagonia, Sain, 2005
• Mari Griffiths, The Welsh Valley’s Call, Mood Media 2009
• Mary Hopkin, Blodeugerdd: Song of the Flowers – An Anthology of Welsh Music and Song, Smithsonian Folkways Recordings (SFW40552), 2009.

Mae gan Bragod CD yn dod allan yn fuan o’r enw Llatai a bydd hi’n ddiddorol gweld os ydy’r Deryn Pur yn ymddangos arni.

The Pure Bird

From http://www.bbc.co.uk/nature/life/Song_Thrush

This is a song with an extremely beautiful melody which is another one I feel I’ve always half known. I didn’t decide to properly learn it, though, until I heard my friend Caradog Williams play his interesting arrangement at the Inter-Celtic Festival in Lorient back in 2006. He wrote the words in my little folk song note book and I went and learnt the words straight after the festival.

There are loads of versions of this song available from one man and his guitar at a pub open mic to big choral arrangements. I suppose Mary Hopkin’s is the most well know voice to have sung it. I don’t usually sing the song with its traditional ‘straight’ rhythm but try to bend the rhythms to emphasise its more emotional points.

In this song we hear someone – I always imagine a young man leaning on his hoe whilst taking a break from working in the fields – telling a bird that he’s seen the most beautiful woman ever but that he needs the bird to take her his message of love. I assume this is because he’s too shy to approach her himself but perhaps it’s because he doesn’t know her address or even her name. Even though the boy hasn’t even reached the stage of talking to the girl yet Y Deryn Pur is a happy song which shows us someone who’s glad they’ve found someone to be besotted with.

My two favourite lines in the songs are the most touching ones: “Ac o, o’i chariad yn ffaelu a cherdded” (And o, because of her love I can’t even walk) and “Ni fynswn gredu un dyn fyw nad oedd hi’n ryw angyles” (I wouldn’t believe any man who told me she wasn’t some sort of angel).

Origins

There are lots of Welsh folk songs, like Y Deryn Pur, which are about a person talking to a bird. I sometimes joke that this is because there are so few people living in rural Wales that people in days gone by had no choice but to talk to the birds. But these songs are actually part of a literary group called ‘llatai’ songs which is where something – usually a bird or another animal – is used as a love-messenger. Lots of the 14th century cywyddwyr (poets for the nobility) such as Dafydd ap Gwilym wrote llatai poems. There is a similar tradition in the 11th – 14th century Troubadour poetry from Provence and France according to Meic Stephens in Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (Gwasg Prifysgol Cymru; 2Rev Ed edition, 1997) and I’m sure that this love-messenger practice must come up in other traditions and cultures – leave a comment below if you know more about this!

Y Deryn Pur was collected by Miss Jane Williams (Aberpergwm) in the early 1800s, probably in the Vale of Neath. It formed part of her collection which won her the first prize at the October 1837 Eisteddfod for the “best collection of unpublished Welsh music”. The collection was published in 1844 as Ancient National Airs of Gwent and Morganwg.

Lyrics

There are lots of translations on the internet but this one by Richard B Gillion sticks closely to the meaning of the Welsh words.

The pure bird with the blue wing
Will be a sincere servant to me
O speed with haste to the girl
To whom I offered my affection and my confidence
Go to her, say to her
That I am weeping salt water
That I am grieving to see her
And from her love failing to walk, O
God forgive the beauty of her vision
For hurting a man so severely!

When my spirits were so gleeful
On a day celebrating a holiday
I discried a girl more comely than ever
With lightsome feet strolling.
When I saw her
I immediately came to a standstill
In my heart I thought
Behold the most comely woman of the realm
And her smile beautifying all around her
I would not believe one man alive
That she was not some angel!

Where next

There are loads of recordings of this song but the majority are in the classical or the pop-classical genres. I feel that maybe we folk singers need to reclaim the song from our classical friends! Here is where you’ll find the more folky versions being sung (there are lots of very pleasing instrumental arrangements available too):

• Sian James, Pur, Recordiau Bos, 2000
• Pedwar Patagonia, 4 Patagonia, Sain, 2005
• Mari Griffiths, The Welsh Valley’s Call, Mood Media 2009
• Mary Hopkin, Blodeugerdd: Song of the Flowers – An Anthology of Welsh Music and Song, Smithsonian Folkways Recordings (SFW40552), 2009

Bragod have a CD coming out soon called Llatai and it will be interesting to see if Y Deryn Pur appears on it.

Dod dy Law

[Scroll down for English]

Mae llawer o’r bobl sy’n ymddiddori yng ngherddoriaeth gwerin yn bendant bod rhaid dyfynnu ffynhonnell pob cân ac alaw rydych chi’n perfformio. Dwi’n cytuno bod hi’n angenrheidiol i gyfeirio at rywun sydd wedi ysgrifennu geiriau neu alaw i gân rydech chi’n perfformio ac os ydych chi wedi penderfynnu dysgu’r gân ar ôl clywed unigolyn penodol yn ei berfformio mae hi’n caredig i gydnabod hyn.

Ond mae gen i ddau broblem efo’r mynnu hyn ar ddyfynnu ffynhonnellau: 1) Os ydych yn traddodi stori hir am ffynhonnell pob cân cyn ei berfformio gall eich set 40 munud mynd yn ‘formulaic’ a diflas efo mwy o amser yn cael ei wario ar straeon am y ganeuon nag ar y gerddoriaeth 2) Yn aml mae’n amhosib dweud o ble daethoch chi o hyd i’r gân yn y lle gyntaf! Un arwydd o sîn gwerin iachus yw fod pobl yn tyfu fynny yn canu a nabod caneuon gwerin efo dim syniad o bwy recordiodd hi’n gyntaf. Yn wir, dyma un o’r brif pethau sy’n gwneud y caneuon hyn y ganeuon gwerin – mae nhw’n perthyn i bawb yn hafal gan fod neb yn gwybod enw’r dyn neu’r dynes a ysgrifennodd hi yn y lle gyntaf.

Cân felly yw Dod Dy Law i mi. Dwi’n gwybod, o wneud ychydig o ymchwil, bod y gân wedi cael ei gasglu gan Miss Tydfil Roberts o Lanerfyl sy’n agos i’r pentref Llanwddyn ble cefais i fy magu felly mae’n debyg fy mod i wedi cywed hi’n gyntaf gan rywun o’r ardal leol fel Sian James neu Glandon o Barti Cut Lloi. Serch hyn dwi ddim yn cofio’r tro cyntaf i mi glywed i gân na gan bwy dysgais i’r geiriau neu’r alaw.

(Photo credit Gabrielle Kai Photography)

Pan dwi’n perfformio efo’r Foxglove Trio dwi’n aml yn dweud taw Bugeilio’r Gwenith Gwyn yw’r gân mwyaf trist yn y repertoire o ganeuon gwerin Cymreig. Ond mae hyn oherwydd y stori sy’n mynd efo’r gân am gariad gwaharddedig Wil Hopcyn ac Anne Thomas. Wrth edrych ar y geiriau yn lle y cyd destyn, dwi’n sicr taw Dod dy Law yw’r gân mwyaf emosiynol, os nad y gân tristaf, dwi’n nabod. Mae’n gân fyr iawn – dim ond 3 pennill o 4 llinell yr un – ond mae pob gair yn hynnod o bwerus.

Mae geiriau’r cân o safbwynt rhywun sydd wedi cael eu brifo gan cyn gariad ac mae nhw’n siarad yn syth at y cariad yma gan ddweud, efallai nad ydych wedi sylweddoli hyn, ond rydych chi wedi torri fy nghanol a dwi ddim yn gwybod os byddai eriod yn gwella. Mae’r alaw yn syml ond yn gweddu’r ddicter a’r tristwch yn y gân yn berffaith.

Geiriau

Daw’r geiriau hyn o wefan Gwenan Gibbard. Dwi wedi newid y geiriau “pob dyn unig” i “pob un unig” i wneud hi’n gân unrhyw.

Dod dy law on’d wyt yn coelio
Dan fy mron a gwylia ’mriwio,
Ti gei glywed os gwrandewi
Swn y galon fach yn torri.

O f’anwylyd, cymer frwynen
Ac ymafael yn ei deupen,
Yn ei hanner tor hi’n union
Fel y torraist ti fy nghalon.

Trwm yw’r plwm a thrwm yw’r cerrig
Trwm yw calon pob un unig,
Trymach fyth dan haul a lleuad
Yw canu’n iach lle byddo cariad.

Gwreiddiau

Yn ol wefan Parti Cut Lloi Casglwyd Dod dy Law gan Amy Parry-Williams o Gymdeithas Alaw Werin Cymru oddi wrth Miss Tydfil Roberts, Y Rectory, Llanerfyl. Dwedodd Miss Roberts bod hi wedi clywed y gân gan ei mam.

Ble nesaf?

Mae sawl act cyfoes wedi recordio Dod dy Law yn ddiweddar:

• Siân James, Y Ferch o Bedlam, Recordiau Bos Records, 2005
• Gwenan Gibbard, Y Gwenith Gwynnaf, Sain (SCD2504), 2006
• Fiona & Gorwel Owen, Spring Always Comes, Yamoosh!, 2008
• Linda Griffiths, Blodeugerdd: Song of the Flowers – An Anthology of Welsh Music and Song, Smithsonian Folkways Recordings (SFW40552), 2009

Heblaw am wefannau rhai o’r gantorion hyn dwi ddim yn meddwl bod y gân wedi cael ei argraffu unrhyw le. Mae llawer of ganeuon gwerin wedi cael eu argraffu er mwyn iddynt bod yn ddarn gosod mewn Eisteddfod ond dwi’n amau basu yna teimlad bod Dod dy Law yn rhy ddwys i berfformwyr ifanc a rhy fyr ac anuchelgeisiol i’r rhai hyn a bydd hi felly byth yn cyrraedd llwyfan yr Eisteddfod. Os ydych chi’n gwybod am unrhyw argraffiad neu os ydw i’n anghywir ac mae’r gân eisioes wedi chwarae rhan mewn Eisteddfod gadewch i mi wybod!

Place your Hand

(Photo credit Gabrielle Kai Photography)

Lots of folkies are adamant that you have to cite the source of every song or tune you perform. I agree it’s essential to credit known composers of lyrics or melodies and if you’ve decided to learn a song as a result of hearing a certain individual performing it then I think it’s polite to acknowledge this.

However I do have two problems with the insistence on citing: 1) If you tell a long story about the source of each song before you perform it a 40 minute set can become formulaic and boring and you risk spending more time talking about songs than actually making music. 2) Often it’s impossible to say where you first came across a song! One sign of a healthy folk scene is that people grow up singing and knowing folk songs without knowing who first recorded them or which part of the country they were original sung in. In fact, this is one of the elements that make these songs folk songs – they belong to everyone equally because no one knows who created them.

For me, Dod dy Law is one of these song. I know, having done some research, that the song was collected from Miss Tydfil Roberts from Llanerfyl which is near Llanwddyn, the village where I was brought up, so it’s possible that I first heard it from someone in the local area like Siân James or Glandon from Parti Cut Lloi. However, I don’t remember the first time I heard the song or who I learnt the lyrics and tune from.

When I perform with The Foxglove Trio I often say that Bugeilio’r Gwenith Gwyn is the saddest song in the Welsh folk song repertoire. But this is because of the back story about Wil Hopcyn and Anne Thomas’ forbidden love. When looking at the lyrics instead of the context, Dod dy Law is certainly the most emotional, if not the saddest, song I know. It’s a very short song – only 3 verses of 4 lines – but each word packs a punch.

The lyrics are sung from the point of view of someone who has been hurt by an ex-lover and they’re speaking directly to that lover saying, perhaps you haven’t realised it, but you’ve completely broken my heart and I don’t know if I’ll ever recover. The tune is simple but it suits the rise and fall or the anger and sadness in the lyrics perfectly.

Lyrics

These lyrics are translated by Dafydd Iwan and taken from Gwenan Gibbard’s website. The original lyrics say “pob dyn unig” (all lonely men) but I sing “pob un unig” (each lonely one) to make it a unisex song. Interestingly, Dafydd’s translation already says “all lonely people”.

Place your hand, lest you believe,
On my breast, without hurting me,
If you listen, you may hear
The sound of my little heart breaking.

Oh my dearest, take a reed
And hold it at both ends,
Break it in half
Just as you broke my heart.

Heavy the lead, heavy the stones,
Heavy is the heart of all lonely people,
Heaviest of all, twixt sun and moon,
Is bidding farewell where there is love.

Origins

According to Parti Cut Lloi‘s website Dod dy Law was collected by Amy Parry-Williams of the Welsh Folk Song Society from Miss Tydfil Roberts, The Rectory, Llanerfyl. Miss Roberts said that she had heard the song from her mum.

Where next?

Several contemporary acts have recorded Dod dy Law recently:

• Siân James, Y Ferch o Bedlam, Recordiau Bos Records, 2005
• Gwenan Gibbard, Y Gwenith Gwynnaf, Sain (SCD2504), 2006
• Fiona & Gorwel Owen, Spring Always Comes, Yamoosh!, 2008
• Linda Griffiths, Blodeugerdd: Song of the Flowers – An Anthology of Welsh Music and Song, Smithsonian Folkways Recordings (SFW40552), 2009

Other than websites of some of these singers I don’t think the song has been printed anywhere. Many Welsh folk songs have been printed in order for them to be a set piece at an Eisteddfod but I suspect Dod dy Law would be deemed too deep for younger singers and too short and musically unambitious for the older ones and will therefore never reach the Eisteddfod stage. If you know of any publications or if I’m wrong and the song has already been part of an Eisteddfod do let me know!